ชื่อเรื่อง หัวใจ ต้านภัยไข้เลือดออก
ผู้เล่า นายรุ่งโรจน์ ทีอุทิศ ผู้อำนวยการ รพ.สต.ขามเปี้ย อ.ตระการพืชผล จ.อุบลราชธานี
ที่มาและความสำคัญ
การดำเนินงานการควบคุมป้องกันโรคไข้เลือดออกในชุมชนที่ผ่านมาในแต่ละปีมีการใช้งบประมาณมาก
แต่ละชุมชนมีการใช้มาตรการที่หลากหลายแต่ความสำเร็จในการดำเนินงานดังกล่าวขาดความต่อเนื่อง
เนื่องจากประชาชนไม่มีความตระหนักที่จะกำจัดลูกน้ำในที่พักอาศัยของตนเอง
เครือข่ายบริการและสถานบริการสาธารณสุขแต่ละแห่งพยายาม สร้างทีมงานในการสำรวจและกำจัดลูกน้ำยุงลายในชุมชน
แต่ปัญหาที่พบก็คือ กลับกลายเป็นว่าประชาชนต้องพึ่งทีมเหล่านี้ในการกำจัดลูกน้ำยุงลายและชุมชนก็ยังแก้ไขปัญหาด้านความชุกของลูกน้ำยุงลายไม่ได้
ชุมชนหลายชุมชน
พยายามที่จะใช้มาตรการทางกฎหมาย โดยการประสานงานกับองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น
ในการจัดทำข้อบังคับหรือเทศบัญญัติ เพื่อให้ประชาชน ดำเนินการกำจัดลูกน้ำยุงลาย
แต่การบังคับตามมาตรการทางกฎหมาย ไม่ได้ ผลเพราะต้องดำเนินงานโดยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น
ที่ยังต้องคำนึงถึงฐานเสียงด้านการเมืองในการสนับสนุนด้านการเลือกตั้ง การบังคับใช้มาตรการดังกล่าว
จึงไม่สำเร็จ รพ.สต.ขามเปี้ย จึงได้แรงบันดาลใจจากแนวทางการพัฒนา รพ.สต.
ตามเกณฑ์โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพตำบลและการพัฒนาศักยภาพของคณะกรรมการกองทุนหลักประกันสุขภาพตำบล
ซึ่งต้องใช้มาตรการด้านประชาคม ในการรองรับการสร้างแผนที่ทางเดินยุทธศาสตร์ กลไกการสร้างมาตรการทางสังคม
เป็นกลไกที่สำคัญกลไกหนึ่งที่ได้จากการจัดทำแผนที่ทางเดินยุทธศาสตร์
ที่สามารถนำมาใช้เป็นแนวทางในการแก้ไขปัญหาการระบาดของโรคไข้เลือดออกของตำบลขามเปี้ยได้
โรคไข้เลือดออก
เป็นปัญหาสาธารณสุขที่สำคัญของจังหวัดอุบลราชธานี ตลอดระยะเวลา 10 ปีที่ผ่านมา ติดเป็นอันดับ 1-10 ของประเทศไทยมาตลอด ตำบลขามเปี้ย
เป็นตำบลหนึ่งของอำเภอตระการพืชผล จังหวัดอุบลราชธานี
ที่มีการระบาดของโรคไข้เลือดออก ในช่วง 10 ปี ที่ผ่านมาเช่นกัน
ปัญหาที่พบในการปฏิบัติงาน พบว่า ค่าดัชนีความชุกของลูกน้ำยุงลาย ไม่ว่าจะเป็นค่า HI และ
CI ของแต่ละหมู่บ้าน/ชุมชน มีค่าสูง
โดยเฉพาะในฤดูฝน จะมีค่าทั้งสองค่า สูงมากกว่าปกติ อันเนื่องมาจากจำนวนภาชนะขังน้ำมีมากขึ้น
ปัจจัยที่ทำให้ค่า HI และ CI ของหมู่บ้าน/ชุมชน แต่ละแห่ง
มีค่าสูงกว่าเกณฑ์ปกติ ปัจจัยที่สำคัญในการแพร่ระบาดของโรคก็คือ สภาพภูมิอากาศ
ที่มีฝนตกชุกตลอดปี เป็นพื้นที่ที่เหมาะแก่การแพร่กระจายของยุงลาย
ที่เป็นพาหะนำโรค
แต่ก็มีอีกปัจจัยหนึ่งที่สำคัญต่อการแพร่กระจายของยุงลายในพื้นที่ คือ ความตระหนักของประชาชนในชุมชน
ที่มีพื้นฐานความรู้เรื่องไข้เลือดออกเป็นอย่างดี
แต่ไม่มีการกำจัดลูกน้ำยุงลายในที่อยู่อาศัยของตนเอง
อย่างต่อเนื่อง สำรวจครั้งใด ก็พบลูกน้ำยุงลายเสมอ เจ้าหน้าที่สาธารณสุขและ อสม. มักได้ยินคำถาม อย่างนี้
ตลอดในช่วงเวลาที่ผ่านมาหน้าที่ของการกำจัดลูกน้ำยุงลาย
ถูกประชาชนผลักภาระให้เป็นหน้าที่ของเจ้าหน้าที่หรือ อสม. ทั้งที่จริงการกำจัดลูกน้ำยุงลาย
ต้องเป็นหน้าที่ของประชาชนในการดูแลให้บ้านเรือนของตนเองให้ปลอดจากลูกน้ำยุงลายนำพาให้ชุมชนปลอดยุงลายและปราศจากโรคไข้เลือดออก
มาตรการทางสังคม
ดังนั้นการสร้างมาตรการทางสังคม
โดยให้ชุมชนเป็นผู้กำหนดมาตรการเอง จึงเป็นกลไกสำคัญในการสร้างจิตสำนึกและสร้างความตระหนักของประชาชนในแต่ละชุมชน
ในการควบคุมและกำจัดลูกน้ำยุงลาย
จึงเป็นมาตรการเสริมที่สำคัญมาตรการหนึ่งในการดำเนินงานควบคุมโรคไข้เลือดออก
ชุมชนร่วมคิด
ผู้นำชุมชน แกนนำสุขภาพ
องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นจึงเริ่ม การวิเคราะห์ชุมชน ร่วมจัดทำแผนที่ทางเดินยุทธศาสตร์
ร่วมกับคณะกรรมการบริหาร รพ.สต.ตระการพืชผลและคณะกรรมการกองทุนหลักประกันสุขภาพตำบลตระการพืชผล
โดยเริ่มจากการเขียนแผนที่ทางเดินยุทธศาสตร์ฉบับปฏิบัติการ (mini SLM) ให้เป็นแผนชุมชน
มีการกำหนดให้ปัญหาโรคไข้เลือดออก
เป็นปัญหาที่สำคัญต้องมีแผนปฏิบัติงานในการแก้ไขปัญหาและมีการกำหนดกิจกรรมการใช้มาตรการทางสังคมเป็นกิจกรรมหลักในการดำเนินการ
ติดธงสีเขียว ให้บ้านที่ไม่พบลูกน้ำยุงลาย ติดธงสีแดง ให้บ้านที่พบลูกน้ำยุงลาย
และปรับเงิน ตามจำนวนภาชนะที่พบลูกน้ำยุงลาย
ตามด้วยการ จัดเวทีสาธารณะ เพื่อจัดประชาคมโดยตัวแทนชุมชน เช่น
คณะกรรมการบริหาร รพ.สต.ขามเปี้ย คณะกรรมการกองทุนฯตำบลขามเปี้ย อบต.ขามเปี้ย
ผู้นำชุมชน อสม. และภาคีเครือข่ายด้านสุขภาพในชุมชน
กำหนดมาตรการทางสังคมในการสร้างความตระหนักในการกำจัดลูกน้ำยุงลายของประชาชนในตำบลขามเปี้ย
ส่วนคณะกรรมการกองทุนหลักประกันสุขภาพตำบลขามเปี้ย หลังจากชุมชนจัดทำโครงการเรียบร้อยแล้ว
ก็มีงบประมาณสนับสนุน การดำเนินงานให้ครั้งนี้ให้มีประสิทธิภาพเพิ่มขึ้น
มีกระบวนการที่ชัดเจนขึ้น และที่สำคัญเป็นเครื่องมือควบคุม ที่สามารถทำให้ชุมชน
เดินไป ในทิศทางเดียวกัน ภายใต้ข้อตกลงเดียวกัน
หลังจากนั้น คณะกรรมการจึงมอบหมายหน้าที่ให้ชุมชนได้มีส่วนร่วม ชุมชนร่วมทำ
ได้แบ่งหน้าที่ในการรับผิดชอบ เช่นการประชาสัมพันธ์
การใช้มาตรการทางสังคมให้ประชาชนรับทราบทุกหลังคาเรือนซึ่งเป็นหน้าที่ของสื่อสารชุมชน
เช่นหอกระจายข่าวหมู่บ้าน เสียงตามสายขององค์กรท้องถิ่น วิทยุชุมชน ฯ
จนมีครัวเรือนร่วมมือในการใช้มาตรการ 101 หลังเจ้าหน้าที่ให้การอบรมความรู้เรื่องไข้เลือดออก
การสำรวจลูกน้ำยุงลาย ตลอดจนแนวทางการสำรวจก็เป็นหน้าที่ของหมอ
หน้าที่การสำรวจลูกน้ำยุงลาย และติดธงเขียงหรือธงแดง พร้อมทั้งปรับเงินตามภาชนะที่พบลูกน้ำยุงลายก็เป็น
หน้าที่ของทีมสำรวจจะประกอบได้ด้วย อสม. แกนนำสุขภาพและผู้นำชุมชน หน้าที่ของผู้ดูแลบัญชีจากการเก็บจากทีมสำรวจ
เป็นของ กรรมการกองทุนพัฒนา รพสต.ขามเปี้ย ส่วนหน้าที่ในการสรุปผลการดำเนินงาน
ปัญหาอุปสรรคเพื่อวางแผนในการปรับกลยุทธ์ในการดำเนินงานก็เป็นหน้าที่
คณะกรรมการจากทุกส่วนหน้าที่ ร่วมกัน
สร้างความตระหนักและการมีส่วนร่วม
ในช่วงแรกของการดำเนินงานเป็นไปอย่างราบรื่นทุกบ้านให้ความร่วมมือเป็นอย่างดี
เมื่อทีมสำรวจ พบลูกน้ำยุงลายเจ้าของบ้านแต่ละหลังก็ยิ้มแล้วเตรียมหยิบเศษสตางค์ออกมาเป็นจ่ายให้ทีมสำรวจ
เพราะทุกบ้านว่าตนเองปล่อยประละเลยขาดการดูแลต่อเนื่อง จึงทำให้มีลูกน้ำยุงลาย และเงินที่พวกเขา จ่ายไป
ชาวบ้านรู้ดีว่า ไม่ได้สูญหายไปไหน แต่เงินก้อนนี้ก็จะกลับพัฒนาหมู่บ้านของตนเองต่อไปจึงทำให้ชุมชนเกิด
ชุมชนร่วมเป็นหุ้นส่วน ขึ้น ในเดือนพฤษภาคม 2555
ทีมสำรวจพบค่า HI 48.74CI 36.27 ทีมสำรวจลงสำรวจทุกสัปดาห์เห็นความเปลี่ยนแปลงในทิศทาง
ที่ดีขึ้นเรื่อยๆ ชาวบ้านตระหนักในวิถีชีวิตของตนเองจนเดือนกรกฎาคม 2555 สัปดาห์ที่ 4 ค่า HI ลดลงเหลือ 2.02 ค่า CI ลดลง เหลือ 2.13 นี่จึงถือเป็นหยาดเหงื่อที่ไม่เสียเปล่าของทีมงานและชุมชน
ปัจจัยแห่งความสำเร็จ
การมีส่วนร่วมของประชาชนเองและทุกภาคส่วนในชุมชนในการกำหนดมาตรการหรือข้อตกลงร่วมกันทางสังคมประชาชนเองก็มีความพึงพอใจต่อมาตรการที่ชุมชนร่วมสร้างกันขึ้นมาโดยไร้ข้อขัดข้องใจ การเข้าใจ ของประชาชนถึงปัญหาโรคที่เกิดขึ้น
ที่ประชาชนต้องร่วมคิด ร่วมแก้และร่วมใจกันทำจนประสบความสำเร็จ
ประชาชนเองก็ภาคภูมิใจที่หมู่บ้านตนเองสามารถสร้างทำเข้มแข็งได้และคงจะก้าวเป็นหมู่บ้านปลอดลูกน้ำ
ในอีกไม่ช้า ในส่วน รพสต.ขามเปี้ยก็สามารถใช้แนวทางการแก้ไขปัญหาของชุมชนมาประยุกต์เป็นนวัตกรรมในทางเพิ่ม
ศักยภาพของการควบคุมโรคไข้เลือดออกให้ได้ผลต่อไป
ขั้นตอนการดำเนินงานสร้างมาตรการชุมชน
ด้านการควบคุมและป้องกันโรคไข้เลือดออกใน ต.ขามเปี้ย
อ.ตระการพืชผล
จ.อุบลราชธานี